Region
Kasztelania ostrowska to nazwa obszaru w środkowo-wschodniej Wielkopolsce o średniowiecznym rodowodzie. Obejmuje tereny początków polskiej państwowości w Wielkopolsce. Kasztelanie były wydzieleniami w Państwie pierwszych Piastów, które odpowiadają dzisiejszym powiatom. Zarządzali nimi kasztelanowie, których historycznym następcami są urzędy starostów. Obszar historycznej kasztelanii ostrowskiej zaproponował m.in. Leśny (1976, „Początki, rozwój i upadek kasztelanii na Ostrowie Lednickim”). Dla rozróżnienia historycznej kasztelanii ostrowskiej od tożsamo traktowanego z nim obszaru jako regionu przyrodniczo-historycznego używana jest przez nas nazwa pisana dużymi literami, tj. Kasztelania Ostrowska. Najstarsze zapisy o tym obszarze pochodzą z XII wieku z Bulli Gnieźnieńskiej. Bulla papieska „Ex commisso nobis a Deo“ wydana 7 lipca 1136 w Pizie, znosiła zwierzchność arcybiskupstwa magdeburskiego nad Kościołem polskim. Tekst został napisany w języku łacińskim. Bulla stanowi jeden z najcenniejszych zabytków polskiej historiografii i jest ważnym źródłem poznania kultury, stosunków społecznych oraz organizacji Kościoła polskiego w XI i XII wieku. Jest także ważnym dokumentem dla językoznawców, zawiera bowiem około 410 polskich nazw miejscowych i osobowych, spisanych w formie oryginalnej. Wzmianka o kasztelanii ostrowskiej pojawia się w zdaniu:
„De Gnezden, de Ostrov [z Ostrowa Lednickiego], de Lecna, de Nakel usquead fluvium Plitviza, de Landa, de Calis, de Chezram, de Ruda plenarias decimationes annone, mellis et ferri, tabernarum, placitorum, pellicularum mardurinarum et vulpinarium, porcorum, thelonei tam in ipsa civitate, quam per omnes transitus civitati vel castellis nominatis adiacentes [przez miasto i wszystkie okoliczne wymienione kasztelanie]“.
Szczegółowe informacje o zasobach regionu katalogujemy w sukcesywnie rozwijanej Bazie Danych o Regionie. Można w niej odnaleźć więcej szczegółowych informacji o historii regionu, zabytkach, zasobach przyrodniczych, krajobrazie, ciekawych miejscach i ludziach.
Część kulturowa o zabytkach, ciekawych miejscach, legendach i postaciach
Część przyrodnicza o gatunkach, ekosystemach i ostojach w regionie
Siedziba kasztelana znajdowała się prawdopodobnie najpierw na Ledniczce – na wyspie na jeziorze Lednica – zaś później w Pobiedziskach. Kasztelania Ostrowska rozciąga się w większości na obszarze współczesnych powiatów gnieźnieńskiego i poznańskiego. Linie demarkacyjne Kasztelanii Ostrowskiej były wyznaczane przede wszystkim na poziomie krajobrazowym. Granice regionu definiowały kompleksy leśne przebiegające przez dzisiejsze tereny Puszczy Zielonki, lasów Parku Krajobrazowego Promno oraz wzdłuż Lasów Czerniejewskich. Z innej strony obrzeża Kasztelanii wyznaczane były przez dolinę Małej Wełny od Chwałkówka, przez Łubowo, Kłecko aż do Kiszkowa. Tereny te w przeszłości były przeważnie niezamieszkałe. Późniejsze zmiany oraz zagospodarowanie terenu przez napływających osadników oraz zakładanie osad jest widoczne nawet dzisiaj. „Rozrzedzenie osadnictwa” odcisnęło na trwałe swoje piętno, które rezonuje nawet w XXI wieku. Pamiętać należy także o zmianach granic kompleksów leśnych w XX wieku, kiedy w pierwszych dekadach doszło do najintensywniejszej znanej deforestacji w tej części województwa wielkopolskiego. Masowa wycinka drzew w znaczącej mierze zatarła historyczne ślady średniowiecznych granic. Aktualnie największymi miejscowościami są Kiszkowo, Kłecko, Łubowo i Pobiedziska.
MIEJSCOWOŚCI
Współczesną Kasztelanię Ostrowską tworzy ponad 110 miejscowości. Wśród nich mamy dwa miasta – Kłecko i Pobiedziska.
HISTORIA OSADNICTWA
Tereny między Poznaniem a Gnieznem zostały wcześnie zasiedlone po zakończeniu ostatniego zlodowacenia. W okresie między 9600-8000 r. p.n.e. (paleolit, schyłek epoki kamiennej) człowiek zamieszkiwał tereny wzdłuż dolin rzek Cybiny i Główny. Od 1200 roku p.n.e. (epoka brązu) coraz intensywniej rozwijało się osadnictwo w dorzeczu Główny i Jeziora Lednickiego. Wczesne zasiedlenie badanego obszaru potwierdzają cmentarzyska m.in. w Lednogórze i Imielnie, które datowane są właśnie na ten czas. Rozwój państwowości Polan wokół Jeziora Lednickiego wiązał się z jednoczeniem się plemion (Frankiewicz 2007). Osadnictwo od końca V tysiąclecia p.n.e. skutkowało zmianami w środowisku naturalnym. W pierwszej kolejności odlesianie postępowało na potrzeby uprawy ziemi i chowu zwierząt wokół samego jeziora. Na skutek wzrostu liczby ludności i rozwoju gospodarki wielokierunkowej na przełomie II i III w. n.e. szacowany przyrost obszarów bezleśnych osiągnął już od 22 do 29% powierzchni regionu. Obszary nieleśne koncentrowały się wokół osad oraz na terenach użytkowanych gospodarczo, takich jak żyzne doliny oraz niewielkie śródleśne polany. Wraz z początkiem X wieku rozbudowa ośrodków państwowych doprowadziła do gwałtownego odlesienia 63% terenów wokół Jeziora Lednickiego (Kurnatowska 1991). Przez kolejne wieki region zachował swój rolniczy charakter, zaś Gniezno i Poznań przekształciły się w duże ośrodki miejskie. Współcześnie blisko 70% obszaru zajmują grunty orne. Efekt wielowiekowej działalności człowieka odzwierciedla się wysokim udziałem gatunków obcych oraz bardzo małą powierzchnią zachowanych lasów naturalnych (Celka i in. 2008). Nieliczne pozostałości lasów zachowały się na południe i na północ od Jeziora Lednickiego, w Lasach Czerniejewskich oraz na falistym obszarze pagórków morenowych od Biskupic, przez Promno, Kapalicę, Nową Górkę do Wagowa.
DZIEDZICTWO KULTUROWE
Warunki przyrodnicze wpłynęły na rozwój i wyznaczanie granic regionu. Z tym też związane jest rozmieszczenie cennych historycznie oraz kulturowo obiektów. Region obfituje w stanowiska archeologiczne, z których udało się pozyskać i poddać analizie znaczącą liczbę przedmiotów użytkowych, wojskowych, religijnych oraz artefaktów funeralnych. Biorąc pod uwagę ogrom pozyskanych przedmiotów o wartości badawczej i archeologicznej, można powiedzieć, że jest to region obfitujący w pozostałości pradziejowe i średniowieczne. Najbardziej znane zabytki regionu Kasztelanii Ostrowskiej zachowały się w Dziekanowicach oraz w jeziorze Lednica. To właśnie na wyspie na jeziorze Lednickim możemy podziwiać pozostałości pallatium Mieszka I z otaczającymi go wałami grodowymi. Ten unikatowy na skalę światową obiekt podlega ochronie. Jest on także częścią projektów edukacyjnych realizowanych przez Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy.
Nowożytnie walory kulturowe regionu to przede wszystkim architektura drewnianych kościołów, domów ryglowych i folwarków rozproszonych na całym terenie Kasztelanii Ostrowskiej. Niestety większość tego typu obiektów zachowało się w formie rozproszonych, pojedynczych budynków, zlokalizowanych w różnych miejscowościach. Ciekawym dziedzictwem urbanistycznym są również układy osadnicze w Kłecku i Pobiedziskach z wyróżnionymi i zachowanymi do dziś rynkami usytuowanymi w centrum miejscowości.
KRAJOBRAZ
Dzisiejszy krajobraz ukształtowany został po ustąpieniu lądolodu skandynawskiego podczas ostatniego zlodowacenia. Pozostawił on urozmaicone formy terenu.
Kasztelania Ostrowska znajduje się w mezoregionie Pojezierze Gnieźnieńskie, które wchodzi w skład Pojezierza Wielkopolsko-Kujawskiego (Kondracki 2001). Krajobraz polodowcowy tworzy pas wzniesień moreny czołowej fazy recesyjnej zlodowacenia stadiału leszczyńskiego, a także pradolina rzeki Główny w części zachodniej. Najwyższe wzniesienie zlokalizowane jest między Imielenkiem a Imielnem (137,1 m n.p.m.). Deniwelacja w stosunku do poziomu doliny Główny wynosi nieco ponad 30 metrów. Zorientowany z zachodu na wschód pas moreny czołowej wyznacza wododział III rzędu między zlewniami rzek Główny i Wrześnicy, Główny i Małej Wełny oraz Główny i Cybiny. Z krawędzi wysoczyzny morenowej wypływają źródła drobnych cieków, tworząc obszary źródliskowe. W rozproszeniu występują bezodpływowe zagłębienia z wodą i zabagnienia o charakterze chłonnym i ewapotranspiracyjnym. Obszar ten wyróżnia się najniższym w Polsce opadem rocznym (poniżej 500 mm). Uznawany jest za część strefy największego deficytu wody w kraju. Częściej niż w sąsiednich regionach pogoda w ciągu roku jest bardzo ciepła i pochmurna bez opadu. Badana powierzchnia obejmuje jedną z takich dolin ograniczoną wzniesieniami. Na glinach zwałowych i morenie dennej wytworzyły się głównie gleby płowe. Gleby rdzawe i arenosole związane są z borami i lasami mieszanymi. Wykształciły się w rozproszeniu na pagórkach, akumulujących piaski fluwioglacjalne i żwiry oraz na mniej wilgotnych glina zwałowych. Ich nagromadzenie obejmuje spiętrzone obszary okolic Imielna, Imielenko i Fałkowa. Najuboższe gleby bielicowe rozwinęły się na siedliskach oligotroficznych piasków fluwioglacjalnych. Częściej występują na północ od Jeziora Lednickiego i porośnięte są drzewostanami iglastymi. Żyzne czarne ziemie łęgowe i olsowe spotkać można na siedliskach wilgotnych i morkych, w tym wzdłuż cieków. Dolinę rzeki Główny, nadbrzeża jezior oraz lokalne obniżenia na wododziale wypełniają gleby torfowe i torfowo-murszowe (Kaniecki i in. 2003; Dzymała, Mocek 2008).
PRZYRODA
Na potencjalną roślinność naturalną składają się w większości lasy liściaste w typie grądów wysokich i typowych Galio-Carpinetum, związane z dolinami łęgi jesionowo-olszowe Fraxino-Alnetum, a także na mniejszej powierzchni łęgi Ficario-Ulmetum i kontynentalny bór mieszany Querco-Pinetum (Matuszkiewicz i in. 1995).
Szczegółowy opis pojawi się tutaj do 30 kwietnia wraz z publikacją Bazy Danych o Regionie.
Na drodze plebiscytu wybraliśmy przyrodnicze symbole regionu. Po dwa gatunki ze świata grzybów, roślin i zwierząt stały się organizmami, wyróżniającymi nasz obszar. Więcej o nich jeszcze opowiemy w kwietniu.
